Јеромонах Јона Пафхузен

(Авторот денес е Митрополит во Америка)

Прекумерната надворешна побожност, лажното смирение, преокупираноста со озборување и со „горливи прашања“ од животот на Црквата, осудување на луѓето поради нивната побожност или став, потполна убеденост во тоа дека „единствено ние знаеме како треба да се прават работите“ и што е можеби најопасно од сѐ, идолатрија на одредена личност – сето тоа се симптоми на лицемерие и духовна болест. Она што недостасува во сето ова е Христос и вистинска духовна борба против својата огревовеност.

Свештеникот погледна низ олтарот за да провери дали хорот е спремен за почеток на Часовите пред Божествената Литургија. И токму кога се подготвуваше да изговори „Благословен е нашиот Бог“, еден од неговите најнови неофити (нововоцрковени), Василиј, влезе во црквата на театрален начин, тукушто вратен од своето последно поклоничко патување во еден манастир. Василиј до скоро беше обично, кратко потстрижано момче кое по завршувањето на факултетот почна да работи. Потоа, во една книжарница откри книга за Православието и со голема ревност ја прифати православната вера. Се крсти по вообичаената шестмесечна катихуменска подготовка, во текот на која ја прочита скоро секоја достапна книга за Православието.

По повеќе од една година, одлучи да тргне во обиколка на манастирите. Со ова почна неговата промена. Стана многу поревносен и посериозен во врска со својата вера, но, истовремено, почна да се однесува сѐ почудно, исто како и ова неделно утро. На Василиј не му беше доволно да влезе во црква како и сите останати. Од зглобот на раката висеше бројаница, правеше метании на влезот во бродот (наосот) на црквата и буквално пред секоја икона во црквата, на очиглед на сите присутни. Тоа беше глетка поради која никој не можеше да ја следи службата на Часовите.

И во тој момент, непосредно пред почетокот на Литургијата, Василиј дојде до олтарските двери и на свештеникот му рече дека мора да се исповеда или, во спротивно, ќе има „голем проблем во врска со светите старци во тој и тој манастир“. Свештеникот кој имаше многу трпение за младите ревнители отиде да го исповеда младото момче.

„Јас сум најлош од сите грешници!“ – започна Василиј како и обично. Потоа го прочита списокот на своите гревови (тоа утро имаше само четири страници!). „Направив само двестотини метании наместо вообичаените тристотини, и прочитав само четири акатисти, така што не се подготвив сосема за светата Причест“ – рече. „Покрај тоа, морав да испијам и шолја кафе, но бидејќи и онака сите прават така, може ли, сепак, да се причестам?“

Свештеникот го имаше слушнато сето ова и претходно. Што да му рече? – „Прочита толку молитви, а сепак, мораше да се напиеш кафе?“

„Манастирскиот старец ми рече дека морам да ги прочитам сите овие молитви, но не можев да останам буден да ги довршам и затоа морав да се напијам кафе. Но, и без тоа, зар секој во оваа епархија не појадува пред Литургија? Слушнав дека тој и тој епископ дури пие кафе со оние безбожни римокатолици непосредно пред Литургија. Покрај тоа, се напив околу три часот по полноќ, а сега е скоро десет часот“.

„А зошто своето молитвено правило не го започна порано?“ – го праша свештеникот.

„Во книгата што ја прочитав пишува дека правилото мора да се чита после полноќ, бидејќи тоа е вистинско време за борба против демоните. Покрај тоа, на телевизија во емисијата „Сабота навечер во живо“ беше Мадона. Уф…нејзиниот спот ме донесе во големо искушение, така што морав да ги правам сите тие метании“.

Свештеникот навистина не знаеше од каде да почне.

„Отец, – продолжи Василиј, зарем не мислите дека е време повеќе да се свртиме кон Преданието, да се ослободиме од овие парафински свеќи и да почнеме да користиме вистински восочни свеќи? Тоа е многу поправославно. Покрај тоа, навистина ме нервира што хорот ги прочита половина песни наместо да ги пее. И тоа по погрешен календар. Ми требаа три часа да го повторам бдението по вистинскиот календар! Се плашам дека ќе треба да пронајдам парохија што е поправославна од оваа. Зарем сум јас единствениот кој знае како треба работите навистина правилно да се извршуваат? Покрај тоа, го викнав својот старец да се запознае со вас, така што тој ќе ве упати во сето ова. Ми рече дека сѐ треба да извршувам правилно, онака како што прават во манастир, во спротивно ќе горам во пеколот“.

Свештеникот веќе почна да губи трпение, почна да гледа на часовникот:  „Добро, Василиј, види, тука има многу прашања и ние треба за нив да поразговараме, но не сега кога целата црква чека да завршиш. Кога последен пат си се исповедал?“
„Вчера, во манастирот. Мислам дека конечно пронајдов старец достоен да му бидам послушен“.
„А кој е тој?“.
„Јеромонахот тој и тој од манастирот во планините. Ќе дојде да служи со вас следната сабота“.
„Слушај, Василиј“, – рече свештеникот загрижено, – „тој човек пред неколку години е расчинет и затоа јас не можам да служам со него. Кој воопшто ти даде благослов да се гледаш со него? Зарем нему да му станеш послушник? Зарем него го најде да го викаш овде?“
„О, зарем и вие, исто така, се придружувате кон прогонот на тој праведник? Во своето срце почувствував дека тој е вистински православен! Освен тоа, тој вчера ме крсти, надополнувајќи го сето она што вие не го направивте…“

Василиј полека паѓаше во оган: „Што јас воопшто барам овде? Требаше навистина да одам и да бидам со нив, како со вистинско мерило за Православие. А не во оваа модернистичка, екуменистичка епархија. Мојот духовник е можеби и расчинет, но тој е послушен на Бога, а не на овие безбожни епископи! Го знам тоа бидејќи тоа го почувствував во своето срце“.
„Зошто тогаш сакаш, и покрај сѐ, да се причестиш овде?“ – го прашаше свештеникот.
„Што? Зарем вие би ме лишиле и од моето право на Света Причест?!“ – почна да негодува момчето и истрча од исповедалницата.

Манастирски и парохиски живот

Ова е можеби екстремен, но воопшто не и редок пример за она што може да се случи кога верници – особено оние кои се духовно незрели – ќе почнат од погрешни причини и во погрешен дух да ги посетуваат манастирите. Манастирот е, меѓудругото, место каде литургискиот и духовниот живот се практикува на еден максимален начин. Овој максимализам се изразува на многу начини, вклучувајќи ги тука и долгите служби според полн типик, строга подвижничка дисциплина и многу строги ставови во поглед на сѐ, од начинот на изразување и облекување, до однесување во личниот живот.

Многумина го помешуваат монашкиот максимализам и строгост со некој вид конзервативен национализам. Меѓутоа, тоа е голема грешка. Манастирите ја воплотуваат православната култура без оглед на националната обоеност. Православната култура е безвремена, вселенска и соборна култура која ни ја пренеле светите отци и мајки на Православната црква, преку личен опит и послушност. Монашката култура не е ништо друго, туку послушност кон Евангелието, преку послушност кон духовните отци кои го пренесуваат Преданието за живеење според Евангелието во неговата полнота. Да се отиде во посета на православен манастир не е  исто што и да се посети некоја друга заедница. Тоа значи да се влезе во онаа жива христијанска култура која светите отци ја предаваат од поколение во поколение.

Монаштвото како пат кон покајание, коренито се разликува од начинот на живот во светот, со семејство, на работа и во парохија. Парохиите се линии на фронтот каде Црквата доаѓа во допир со светот, каде световната култура се осветува и се преобразува со Евангелието. Луѓето во светот се бават со световни работи и не се во состојба да водат онаков активен литургиски живот како што се води во манастир. Парохискиот живот е ретко максималистички според својот етос, а често и не може да биде таков. Но, парохијата, сепак, не е никаков компромис, ниту е второстепен начин на христијанско постоење. Да се биде христијанин во светот значи да му се објавува Евангелието на светот, да се живее според Христа и да се сведочи Христа преку полно и активно учество во световната култура. Ова е многу возвишен призив!

Монасите и монахињите имаат поинков призив – да бидат „не од овој свет“ и да го устројат својот живот исклучиво врз Евангелието и врз преданието на Црквата. Многу е важно секогаш да се има на ум дека нема разлика меѓу богослужението во парохиите и она што се служи во манастирите.  Нема разлика ниту во правилата на постот, молитвата и побожноста. Главната разлика е тоа што луѓето во парохиите се бават со световни работи, а монасите не. Манастирите се посредно важни за животот на парохиите: тие претставуваат ризница на Живото Предание, во неговата чистота, каде луѓето можат да го искусат Евангелието на најконкретен можен начин. Монаштвото може да влијае на нивниот живот, да ги вдахнови верните својот живот во поголема мера да му го посветат на Христа и на Евангелието, како и да дарува духовна поткрепа и исцеление.

Но, како што тоа ни го покажува приказната за Василиј, постојат и пет големи искушенија во кои луѓето може да западнат при посетите на манастирите. Сите овие искушенија во своето средиште ја имаат духовната гордост и прелеста која доаѓа заедно со гордоста.

Прво искушение: замката на духовна гордост

Духовната гордост претставува замка во која лесно запаѓаат оние што се нови во верата, што првпат се среќаваат со монашкиот живот, а кои трагаат и тежнеат да живеат вистински православен духовен живот. Тоа може да биде особено опасно за оние кои одат во манастирите, кои бараат духовни поуки, а не знаат што е и каков е вистинскиот православен живот во светот, во парохијата.

Многумина верни ги посетуваат манастирите и таму ја гледаат монашката побожност и како се живее според монашкото предание, и сакаат истото да го подражаваат, но без суштинско разбирање. Поклониците доаѓаат и се среќаваат со духовните старци и монасите кои живеат живот кој, според мислењето на поклониците, е многу „подуховен“ од животот што го живее нивниот парохиски свештеник, така што почнуваат да го осудуваат, сметајќи го несоодветен за нивните духовни потреби. Одат во манастир на исповед, развиваат духовен однос со духовниот отец или мајка во манастирот, и сметаат дека тоа е за нив единствен пат кон спасението. Во манастирот тие примаат духовни совети што често може да ги толкуваат на погрешен начин. Дури, понекогаш во манастирот може да добијат и погрешен духовен совет, и потоа да го претворат во краен критериум за духовен живот. А понекогаш луѓето одат во некој манастир или кај некој духовник кој Црквата го казнила и кој не ја почитува црковната дисциплина. Тогаш, поклоникот претворен во ученик, паѓа во мрежата на самооправдувања на заблудениот „старец“, што во некои случаи доведува дури до влегување во раскол.

Претераната надворешна побожност, лажното смирение, преокупираност со озборување и со „горливи прашања“ од животот на Црквата, осудување на луѓето поради нивната побожност или став во поглед на овие прашања, потполна убеденост во тоа дека „единствено ние знаеме како работите треба да се прават“, и, што е можеби најопасно од сѐ, идолатрија на одредена личност или место како краен критериум за Православие, сето тоа се симптоми на оваа духовна болест. Сето тоа се аспекти на духовна незрелост. Она што во сето ова недостасува е Христос и вистинска духовна борба против својата огревовеност.

Второ искушение: неразумно преголемо ревнување во верата

Да се ревнува за Христа и за Црквата претставува возвишена и прекрасна работа, но вистинската ревност многу се разликува од ревноста која доаѓа од острастеноста. Телесното ревнување секогаш во себе носи извесен елемент на самозадоволство и егоцентричност, врз чија основа човекот се смета себеси вистински православен, вистински побожен и „оној кој знае“. Вистинската ревност не е насочена кон ништо друго, освен кон соединување со Христа, или, пак, против својот пад. Онаму каде ја има вистинската ревност, нема лицемерие. Лажната ревност, односно опрелестеност со духовна гордост и умисленост, секогаш е лицемерна.

Надворешниот израз на побожност е важен аспект на личното живеење на опитот и тајните на верата. Метаниите, осенувањето со крсниот знак, побожното однесување, како и сите останати облици кои ни ги дава Преданието се многу корисни во овој поглед. Но, никогаш не смееме да ги користиме за да ги поучуваме другите кои извесни работи ги прават погрешно, ниту за да ги убедуваме другите во нивната недоволна побожност, а уште помалку за на другите да им покажуваме дека ние знаеме како правилно се вршат работите. Во многу манастири, правилата за надворешно изразување на побожноста – појасни поклони, осенување со крсниот знак, метании и слично на тоа, се вршат со големо внимание, а во парохијата честопати не. Верникот никогаш не би требало да привлекува внимание со својата надворешна побожност, бидејќи тоа само ја потхранува гордоста и егоцентричноста во нас, а на останатите луѓе им пречи во нивната молитва.

Правилата за постот, исто така, спаѓаат во оваа категорија. Општо земено, манастирите строго се држат до правилата на постот. Но, во поглед на правилата за постот нема никакви разлики помеѓу монасите и верниците во светот. Човекот што верува не би требало да го осудува другиот, а уште помалку гласно да коментира како некој пости или не пости. Тоа не само што е лицемерно, туку никогаш не ја постигнува својата цел. Постот, како и сите други правила на Црквата, се средства, а не цел сама за себе. Доколку постиме и се гордееме поради тоа и ги осудуваме останатите затоа што не се толку строги, подобро би ни било воопшто и да не постиме (Рим. 14,3).

Истото правило важи и за литургискиот живот во Црквата. Манастирите, според својот типик, служат литургиски богослуженија во потполност и во согласност со древниот Типик. Службите може да траат со часови, понекогаш и поголем дел од денот. Меѓутоа, нема никаква разлика помеѓу службите кои се пропишани за манастирите и оние кои се пропишани за парохиите. На поклоникот кој доаѓа во манастир, манастирските служби може да му се причинат претерани и предолги, но тој потоа се навикнува на нив и повеќе не сака ниедна друга служба. Парохиските богослуженија, кои биваат скратени поради пастирско снисходење, се чинат поради тоа непотполни.

Тука демнат неколку искушенија. Првото е да се почне да се мисли дека во манастирот службите се вршат на вистински начин, а во парохијата на погрешен. Другото искушение е да се мисли дека во парохиските богослуженија нема благодат, како и дека богослуженијата и литургиско-духовниот живот во парохиите не се сфаќа сериозно. Ова неизбежно води кон осудување на парохискиот свештеник како, наводно, помалку духовен и мрзелив затоа што ги скратува службите. Забораваме дека, кога бевме на првата манастирска служба, ја користевме секоја прилика што можевме за да седнеме и да погледнуваме на часовникот на секои пет минути, прашувајќи се дали воопшто и кога ќе заврши службата! Во парохиските цркви богослужението се врши во скратена форма (во однос на манастирското) поради пастирско снисходење и по мислење на пастирот.  Не смееме да ги осудуваме свештениците, бидејќи тие на секој начин се трудат да служат, имајќи ја предвид духовната корист на паствата.

Трето искушение: осудување

Најголемото искушение е осудувањето на другиот, а особено на свештеник. Стандардите кои ние ги поставуваме за свештениците се обично невозможно високи, и тоае по правило нешто што ниту ние самите никогаш не би можеле да го исполниме. Според тоа, секое такво осудување е директно лицемерие. Животот на парохискиот свештеник, кој е целосно исполнет со поинакви грижи, интереси и одговорности, многу се разликува од животот на јеромонахот во манастир. Но, верниот народ гледа само малку од вистинскиот живот на парохискиот свештеник. Многумина верници мислат дека свештеникот работи само два часа, во недела! Но, да се биде свештеник значи повеќе од полно осумчасовно работно време. Како тогаш верниците можат да го осудуваат! А особено, како можат да ја осудуваат неговата „недуховност“?

Јеромонахот може да ни се чини многу „подуховен“, затоа што тој секој ден поминува по пет-шест часа во црква и има малку останати („банални“) одговорности. Обидете се така да правите, кога имате семејство и десетини или стотини парохјани на кои треба да им помагате! Подвигот на живеење во светот и служење на Христа, без оглед на тоа дали се работи за свештеник или верник, е подеднакво голем како и монашкото служење на Христа во манастир. Да се живее подвижнички во светот е навистина духовно. Меѓутоа, деталите се разликуваат, во зависност од околностите.

Четврто искушение: злоупотреба на духовното раководство

Луѓето често одат во манастири заради духовен совет и исповед. Достојно е за почит и древно православно предание е да се има некој манастирски јеромонах за духовен отец, и да се живее во послушност кон него. Понекогаш луѓето одат кај опитен старец, главно во врска со тешки животни прашања. Исто така, вистина е дека има и верници кои развиваат подобар однос со својот парохиски свештеник отколку другите и парохиските свештеници би требало ова да го поддржат.

Ако Црквата е духовно лечилиште, тогаш манастирите се одделенија за интензивна нега, со лекари специјалисти. Доколку човек се разболи од тешка болест, секако дека нема да оди кај својот матичен лекар, како што нема да отиде ни кај неврохирург ако настине. Опитните старци се оние лекари-специјалисти кои, после многу години на подвижничко очистување и искуство, знаат како да им помогнат на луѓето во врска со тешките животни прашања. Многу старци имааат големи духовни дарови. Многумина и ги немаат. Мнозинството монаси не се старци, но тоа во никој случај не ја намалува нивната способност да служат како исповедници, утешители и духовници. Без оглед на тоа дали се работи за парохиски свештеник, јеромонах, монахиња старица или опитен старец, изворот на совет и утеха, во крајна линија, е ист – Бог.

Вистински старец е оној кој на човека секогаш му остава вистинска слобода, дури и кога му ја открива Божјата волја. И тука никогаш нема никаква манипулација ниту лични интереси. Старецот едноставно го сака спасението на човекот и тој служи како средство на Божјата љубов и простување кон човекот. Големо искушение е идолатријата на старецот или дури со него да се заменува Христос. Култот на личноста води кон духовна пропаст и на старецот и на ученикот.

Послушноста е многу важна во духовниот живот. Меѓутоа, послушноста секогаш мора да се движи во извесни рамки. Послушноста никогаш не вклучува правење на она што е незаконско или неморално. Вистинската духовна послушност има една цел: да нѐ воведе кон послушност на Бога. Послушноста е секогаш во Црквата, и секогаш нѐ води кон длабочините на општењето, како црковно, така и лично.

Големо искушение, особено за нас современите западњаци, претставува тоа што се обидуваме да најдеме старец (или свештеник, т.е. епископ) кој е „достоен да му бидеме послушни“. Ова е потполна духовна гордост и прелест. Ние тогаш всушност мислиме дека ни е потребен „голем старец“, и тоа исклучиво најдобар, за да му се предадеме во послушност, затоа што единствено таков боговдахновен старец може да нѐ „разбере“. И помислуваме во себе: „Можам да му бидам послушен исклучиво на оној кој може да ги препознае и развие моите единствени потенцијали“. Суетно е, вообразено и арогантно, да се мисли за себе како за некој кој е на високо духовно ниво. Доколку имаме такво мислење за себе, опитниот и вистински духовен старец е всушност последната личност со која би сакале да имаме работа, бидејќи тој брзо би нѐ свел на нашата вистинска мера. Нашата гордост не би можела тоа да го издржи, и ние не би го послушале неговиот совет, дури и кога она што ни го советува е најдобро за нас.

Петто искушение: „црковни“ озборувања

Последното големо искушение е да се вклучиме во озборувачки разговори за луѓето, заедницата, праксата и, особено за „горливите прашања“ со кои се соочува Црквата. Било да е за тоа кој што работи, кој како ја служи оваа или онаа служба, или со кого служи, или што било слично на ова; сѐ е тоа озборување. Било да станува збор за големи проблеми со кои се соочува Црквата, како што е екуменизам, прашањето за календарот или за тоа што овие или оние учат или не учат на тој и тој Богословски факултет… Во вакви залудни разговори нема ништо плодоносно, а има многу штетно. Господ рекол дека ќе одговараме за секој изречен збор.

Ваквото озборување нѐ вовлекува не само во осудување на луѓето, особено на епископите, свештениците и учителите кои сами за себе ќе одговараат пред Бога, туку и нѐ одвлекува од она што е единствено потребно – од нашиот пат кон спасението. Пред Бога ние сме одговорни исклучиво за своето спасение, а не за прашања на кои не можеме да влијаеме. Една од најтажните работи е тоа што има монаси кои сакаат, во оваа смисла, да собираат околу себе (духовно незрели) луѓе кои, под изговор дека тежнеат кон сериозен духовен живот, во суштина се опрелестуваат, бидејќи сето ова озборување и прибегнување кон секти ги разорува нивните души.

Доволно лошо е што луѓето зборуваат за вакви работи; има многу од нив и кои читаат книги што во суштина се скандалозни памфлети. Интернетот е, веројатно, најлошиот медиум за такви трачеви. Тоа не претставува ништо друго освен црковна „порнографија“ која мораме да ја избегнуваме по секоја цена!

Вистински причини за посета на манастир

Верните православни христијани би требало често да одат на поклонички патувања во манастири, да се трудат да ја подражаваат монашката побожност и подвижништво колку што е тоа можно, како и да бараат духовни совети од духовните отци и мајки. Искушенијата и неволјите доаѓаат првенствено од нашата духовна незрелост и незнаење. Мораме да станеме свесни за нашите слабости и да тежнееме кон вистинските духовни вредности – смирението, верата и љубовта.

Молитвата на светиот Ефрем Сириски секогаш нека биде со нас, како врховен патеводител на нашиот духовен живот: „Господи и Владико на мојот живот! Не давај ми дух на мрзеливост, униние, властољубие и празнословие! Дух на смиреномудрие, целомудреност, долготрпеливост и љубов, дарувај ми мене, слугата Твој! Да, Цару и Господи, дарувај ми да ги видам своите согрешенија и да не го осудувам братот свој, зашто си благословен во вечни векови! Амин.“

Превод: Фросина Маџарова

Православна светлина бр. 56