Духовниот и интелектуален џин на православна Византија – Свети Григориј Палама – монах, архиепископ и истакнат богослов, голем дел од својот живот го посветил на богословската расправа за основната вистина: Живиот Бог е можно да се познае преку лично искуство бидејќи и Тој Самиот го проживеа Својот живот со човекот.

Деветте расправи кои Палама ги напишал помеѓу 1338 и 1341 година – во одбрана на оние кои се вежбаат во светото тихување – современиците на Палама, но и подоцнежните генерации, ги сметаат за негово најзначајно дело. Имајќи превид дека тие се печатени во три групи по три книги, со цел најпрвин да го побијат усното учење, а потоа и пишаните полемики на калабријскиот философ Варлаам, тие често се нарекуваат Тријади. Грчкиот термин исихија („тихување“) може да се најде во монашката литература во четвртиот век, каде ги упатува на пустинички начин на живот, посветени на созерцување и непрестајна молитва. Таквите монаси низ вековите биле познати како исихасти. Вараам се спротивставувал на исправноста на духовните вежби и исказите за доживување на Божјото присуство. Палама застанал во нивна одбрана.

Подолгите делови од Тријадите, преведени и објавени во ова книга, читателите ги воведуваат во самата суштина на искуството на христијанскиот Исток.

ИСИХАСТИЧКА ТРАДИЦИЈА

Осамениот живот во египетските или палестинските пустини претставува првобитен облик на христијанското монаштво. Веќе во четвртиот век Св. Антониј го усвојува таквиот начин на живот, па тој, по зборовите на писателот на неговото житие, Св. Атанасиј Велики, се смета за основоположник на монаштвото, имајќи предвид дека им станал пример на сите подоцнежни пустиници.

Појавата на општежителното монаштво со неговиот втемелувач св. Пахомиј, кој во Египет ги формирал првите организирани монашки заедници, не го спречила понатамошниот развој на општежителството, како ни истовременото постоење на општежителства и пустиници на христијанскиот Исток во ранохристијанскиот и периодот на средниот век.

Од самиот почеток на историјата на монаштвото терминот исихаст упатувал на „испосник“ или пустиник. Тој заедно со терминот исихја се појавува во списите на Еваргиј (четврти век), св. Григориј Ниски и во царското законодавство кое зборува за положбата на монасите.

Од сите рани учители на монашката духовност, Евагриј Понтијски најдобро од сите го дефинирал основното учење за молитвата, кое ќе ги инспирира исихастите во подоцнежните векови. Според Евагриј, молитвата е „највозвишената умствена работа“, активност „својствена на достоинството на умот“, „вознесување на умот на Бог“. „Молитвената состојба‘, пишува тој, „може прецизно да се опише како вообичаена состојба на непоматен мир. Таа до висина на поимската реалност го носи умот кој ја љуби мудроста и кој вистински е продуховен со најсилна љубов“.

Според Евагриј, непрестајната „молитва на умот“ или „умната“ молитва е цел, содржина и оправдување на тивкиот начин на живот и тој ја смета за „природна“ за човечкиот ум. Човекот во молитвата станува вистинскиот тој, и тоа низ повторно воспоставување на правилниот и природен однос со Бог.

Современта историја покажала дека Еваргриевото учење за молитвата всушност е израз на посебна оригенистична метафизика заснована на неоплатонизмот, која „умот“ го сметала за природно божествен, кој првобитно постоел без материјата, па според тоа, сегашниот материјален свет не е ништо друго освен последица на падот. Евагриј всушност, поради својот оригенизам бил и формално осуден на вселенскиот собор во 553 година. Сепак, неговите списи за молитвата се исклучително популарни, распространети, и тие често се појавувале под псевдоними, особено под псевдонимот Св. Нил Синајски. Меѓутоа, тоа не значи дека читателите ги застапувале неговите метафизички претпоставки. Источната духовна традиција започнала „умната молитва“ на Евагриј да ја разбира и да ја практикува во контекст на христоцентричната духовност. „Умот“ прекина да ѝ се спротивставува на материјата, земајќи предвид дека христијанското монаштво во целост го прифати самиот факт на Овоплотувњето. Така „умната молитва“, со која Евагриј се обраќал кон Боженственото, која тој ја разбирал во неоплатонистичка и спиритуална смисла, станала „Исусовата молитва“.

Во доцниот четврт век, на спомнатиот развој на исихастичката духовност во правец на христоцентричноста, големо влијание имале списите на еден непознат автор кој го користел името Св. Макариј Велики. Списите на св. Макариј, на кои многу често се повикува Палама, доста се разликуваат од Евариевиот неоплатонистички интелектуализам: Центарот на човечката свест и божественото присуство во човекот не е „умот“, туку „срцето“. Според тоа, св. Макариј користи зборови кои се поблиски до јазикот на Псалмите (и на јудејската антропологија воопшто), одошто на неоплатонизмот. Во христијанството човекот го има искуството на благодатта Божја, тој пишува и уверува дека Господ е сладок (Пс. 34, 9). Ова искуство секако дека е динамичната сила на Духот кој во својата полнота се појавува во срцето. Децата на светлината, учителите на Новиот Завет во Светиот Дух, нема што да научат од луѓето: нив „ги учи Бог“ (Ис. 54, 13; Јн. 6, 45). Самата благодат ги испишува законите на Духот во неговото срце… Всушност „срцето е господар и Цар на целото тело, па кога благодатта ќе го допре богокопнежливото срце, тоа владее со човечките екстремитети и мисли. Бидејќи, во срцето престојува умот, а во него се сите духовни мисли. Сите добра живеат во срцето. Од таа причина, благодатта поминува низ сите делови од телото.“

Кај св. Макариј, целта, смислата на молитвата не е доведување на умот во непостоење, туку преобразување на целокупната личност-душа и тело-низ присуството на овоплотениот Бог, разбирлив на „смиреното срце“.

Покрај исклучителните монаси и монашки заедници кои останале верни на православното христијанство, во периодот на ранохристијанското монаштво се појавиле и различни секти. Одредени струи на монашка духовност свесно го спротивставувале личното религиско искуство и светотаинската јерархиска структура на Црквата. Во тој поглед, од големо значење било т.н. месалијанско движење, кое ја одрекувало неопходноста од крштевање и останатите Свети Тајни, одвивало потреба за социјална одговорност и ги прифаќало само харизматичните водачи што било спротивно на востановените учења и пастирската служба на епископот и свештеникот. Во периодот на Средниот век, месалијаните, исто така познати како „евхити“ или „богомили“ (или „катари“ на Запад) проповедале дуалистички идеи втемелени на манихејството.

На овој автор му се чинат прилично неуверливи, обидите на одредени современи научници да ги прогласат списите на Псевдо-Макариј за месалијански. Меѓутоа, познато е дека проблемот за можна поврзаност меѓу месалијанството и некои ограноци на исихазмот не е нов – и самиот Варлаам Калабриски ги обвинувал византиските исихасти, негови современици за месалијанство. Изгледа дека тој секое тврдење за вистинско и свесно богоискуство го сметал за месалијанско. Палама, без никакви проблеми, со извонредна леснотија покажал дека православните исихасти немале ништо заедничко ни со анти – светотаинското месалијанство, нити со нивното посебно тврдење дека со телесни очи ја гледаат Божјата суштина. Меѓутоа, тој не негирал дека е можен одреден контакт меѓу месилијанската и православно-монашката средина, во што ќе се увериме во текстот подолу.

Во секој случај, историското значење и влијание на списите на Псевдо-Макариј не е во промовирањето на еретичкото месалијанство, туку во повторното насочување на евагриевата мистична традиција кон поголемо христоцентрично и светотаинско разбирање на молитвата. Така, во наредните векови, големи учители на Исусовата молитва или „молитвата на срцето“ биле св. Дијадох Фотички (петти век) и св. Јован Лествичник (580-650 г.), кои во суштина ја продолжиле исихастичката традиција и тоа во библиска и во суштинска смисла, во склад со грчкото светоотечко учење. Во основа, тоа била едноставна, но многу тешка вежба „на држење на умот во срцето‘, „сместување“ на името на Исус во него – имајќи предвид дека Името Божјо се поистоветува со присуството на Самата Божествена Личност – или приспособување на Името на Исус со човечкото дишење“ (св. Јован Лествичник). Исусовата молитва исто така добила еден облик на непрестајно умствено повторување на кратката реченица: „Господи Исусе Христе, Сине Божји, помилуј ме грешниот“.

Духовноста сосредочена на Исусовата молитва, која своите корени ги има кај пустиниците, се воспоставила не само во општожителските манастири туку и меѓу лаиците. Нејзината едноставност и непосредност, посветеност на суштинската содржина на христијанската вера, водела до такво лично богоискуство, без кое, според зборовите на св. Симеон Нов Богослов (949-1022) – вистинско христијанство не постои.

Во периодот на доцниот тринаесетти век, одредени пишани методи на „Исусовата молитва“ подразбирале и посебна техника на дишење, со што оваа молитва се поврзува со физиолошката страна на човечкиот живот – вдишувањето на воздухот. Непросветените луѓе често погрешно го разбирале значењето на оваа техника, која се спореувала со јогата, па затоа жестоко ја напаѓале. Меѓу таквите бил и Варлаам. Со ова ги објаснивме главните теми на Тријадите на Палама, кои се концентрирани на одредувањето на улогата на човечкото тело во молитвата, па следствено на тоа и на христоцентричноста на целиот човечки живот.