Митрополит Антониј Блум Сурошки

Ме замолија да кажам нешто за смртта – за подготовката за неа и како можеме да размислуваме за неа и да ја пречекаме.

Сеќавањето на смртта

За почеток, би сакал да се обидам да го отфрлам односот кон смртта што се разви кај современиот човек: стравот, одбивањето, чувството дека смртта е најлошото нешто што може да ни се случи и дека мора да се стремиме со сите сили да преживееме, дури и ако преживувањето многу малку наликува на вистинскиот живот.

Во древните времиња, кога христијаните биле поблиску и до своите пагански корени и до разорното, потресно искуство на преобразувањето, до откровението – во Христа и преку Христос – на Живиот Бог, за смртта се зборувало како за раѓање во вечен живот. Смртта не била сфатена како крај, не како конечен пораз, туку како почеток. Животот бил сфатен како пат кон вечноста, во која можело да се влезе низ отворената порта на смртта. Затоа древните христијани толку често се потсетувале на смртта, затоа во молитвите што ни ги предаде свети Јован Златоуст како скапоцено наследство, има редови во кои бараме од Бога да ни подари спомен на смртта.

Кога современиот човек слуша вакви нешта, најчесто реагира со одвратност, со гадење. Дали овие зборови значат дека треба да се потсетиме оти смртта виси над нас како Дамоклов меч и дека славењето на животот може да заврши трагично, сурово во секој момент? Дали секогаш кога ќе наидеме на радост нѐ потсетуваат дека таа неизбежно ќе помине? Дали тие значат дека ние се стремиме да ја затемниме светлината на секој ден со страв од претстојната смрт?

Ова не било чувството на христијаните во древните времиња. Тие ја сфатиле смртта како одлучувачки момент кога завршува времето да се направи нешто на земјата, и затоа мора да побрзаме, мора да направиме сѐ што е во наша моќ на земјата. А целта на животот, особено во разбирањето на духовните учители, била да станеме вистинска личност каква што сакал Бог да бидеме, да се приближиме што е можно повеќе до она што свети апостол Павле го нарекува полнота на Христовиот раст (Еф. 4:13), да стане – што е можно посовршено – неизбледнатиот лик Божји.

Во една од своите посланија, свети апостол Павле вели дека треба да го цениме времето, бидејќи дните се лукави (Еф. 5:16). Навистина, зарем времето не нѐ измамува? Зарем не ги поминуваме дните од животот како да пишуваме нацрт на животот набрзина, безгрижно, како да имаме намера само да градиме, само собирајќи сѐ што подоцна ќе претставува убавина, хармонија и смисла? Живееме вака од година во година, без да го правиме во полнота и совршенство она што можеме да го направиме, бидејќи „има уште време”: ќе го завршиме подоцна, ќе може подоцна, ќе го преработиме нацртот некогаш.

Вредноста на времето

Годините минуваат, а ние ништо не правиме, не само затоа што смртта доаѓа и нѐ проголтува, туку и затоа што во секоја фаза од животот стануваме неспособни за она што можевме да го направиме претходно. Во нашите зрели години не можеме да оствариме убава и исполнета младост, а во нашата старост не можеме да му покажеме на Бога и на светот што сме можеле да бидеме во нашите зрели години. За сѐ има време, но кога ќе помине времето, некои работи веќе не можат да се остварат.

Често го цитирам Виктор Иго, кој вели дека во очите на младиот човек има оган, а во очите на стариот човек мора да има светлина. Светлото горење избледува, време е да блесне светлината, но кога е време да се биде светлина, веќе не е можно да се направи она што би можело да се направи во деновите на горење. Дните се измамнички, времето е измамливо. А кога се вели дека мора да се сеќаваме на смртта, не се вели дека треба да се плашиме од животот – се вели дека треба да живееме со сета напрегнатост што би можеле да ја имаме кога би биле свесни дека секој момент е единствен за нас и секој момент од нашиот живот треба да биде совршен, не пад, туку врв на бранот, не пораз, туку победа. И кога зборувам за пораз и победа, не мислам на надворешен успех или неуспех. Мислам на внатрешното созревање, растот, способноста да бидеме совршено и целосно сѐ што сме во моментот.

Размислете како би изгледал секој момент од нашиот живот кога би знаеле дека може да ни биде последен, дека овој момент ни е даден да достигнеме некакво совршенство, дека зборовите што ги кажуваме се нашите последни зборови и затоа мора да ја изразат целата убавина, сета мудрост, целото знаење, но исто така, пред сѐ, сета љубов што сме ја научиле во текот на нашиот живот, без разлика дали е краток или долг. Како би постапиле во нашите односи ако сегашниот момент беше единствениот што го имаме, и ако тој момент требаше да го изрази, да го отелотвори сето наше љубење и грижа? Би живееле со напрегнатост и длабочина кои инаку ни се недостапни. А ретко сфаќаме кој е вистинскиот момент. Се движиме од минатото во иднината и не го доживуваме сегашниот момент во неговата полнота.

Достоевски во својот дневник опишува што му се случило кога бил осуден на смрт и стоел пред своето погубување – како стоел и гледал наоколу. Колку била прекрасна светлината и колку прекрасен воздухот што го дишел и колку бил убав светот околу него, колку бил скапоцен секој момент додека тој бил сѐ уште жив, иако бил на работ на смртта. „Ох”, вели тој во тој момент, „да ми беше даден живот, немаше да изгубам ни момент од него…” Животот е даден – и колку од него е потрошен!

Лични сеќавања: смртта на мојата мајка

Мојата мајка умираше од рак три години. Таа беше оперирана – и тоа неуспешно. Лекарот ми го кажа ова и додаде: „Но, се разбира дека нема да ѝ кажете ништо на мајка Ви”. Јас одговорив: „Секако дека ќе ѝ кажам”. Се сеќавам дека отидов кај неа и ѝ кажав дека лекарот се јавил и рекол дека операцијата е неуспешна. Молчевме и тогаш мајка ми рече: „Значи, ќе умрам”. А јас одговорив: „Да”. И тогаш останавме заедно во целосна тишина, општејќи без зборови. Мислам дека ништо не „размислувавме”. Стоевме пред нешто што влезе во нашите животи и преврте сѐ во нив. Ова не беше дух, не беше зло, не беше ужас. Тоа беше нешто конечно, нешто со кое моравме да се соочиме без да знаеме уште како ќе влијае врз нас. Останавме заедно и молчевме онолку долго колку што бараа нашите чувства. И тогаш животот продолжи.

Сепак, две работи се случија како последица. Едната беше дека во ниту еден момент ниту мајка ми ниту јас не бевме заробени во лага, не требаше да глумиме, не останавме без помош. Никогаш не морав да влезам во собата на мајка ми со насмевка која беше лага или со невистинити зборови. Во ниту еден момент не требаше да се преправаме дека животот победува, дека смртта и болеста се повлекуваат, дека состојбата е подобра отколку што навистина беше, кога и двајцата знаевме дека тоа не е вистина. Во ниту еден момент не останавме без меѓусебна поддршка. Имаше моменти кога мајка ми чувствуваше дека ѝ треба помош. Тогаш ќе ме повикаше, ќе дојдев и ќе разговаравме за нејзината смрт, за мојата осаменост. Таа длабоко го сакаше животот. Неколку дена пред да умре, таа рече дека би била подготвена да страда уште сто и педесет години само за да живее. Ја сакаше убавината на пролетта што доаѓаше, ја ценеше нашата врска. Тагуваше за нашата разделба: „О, за допирот на исчезнатата рака и звукот на гласот што замолкна!” Во други времиња, кога не можев да ја поднесам болката од разделбата, доаѓав и разговаравме за тоа, а мајка ми ме поддржуваше и ме тешеше за нејзината смрт. Нашата врска беше длабока и искрена, во неа немаше лаги и затоа можеше да ја издржи целата вистина до длабочина.

Покрај тоа, имаше уште еден аспект што веќе го спомнав. Бидејќи смртта стоеше покрај нас, бидејќи смртта можеше да дојде во секој момент и тогаш ќе беше предоцна да се поправи што било, сѐ мораше во секој момент максимално совршено да ја изрази почитта и љубовта со која беше исполнета нашата врска. Само смртта може да исполни сѐ што изгледа мало и безначајно со величественост и значење. Начинот на кој служите шолја чај на послужавник, движењето што го правите за да ги наместите перниците зад грбот на болниот, звукот на вашиот глас – сето ова може да биде израз на длабочината на врската. Ако се огласи лажна нота, ако се појави пукнатина, ако нешто не е во ред, мора веднаш да се поправи, бидејќи постои непобитна сигурност дека подоцна може да биде предоцна.

Дали е доцна?

Ова прашање е многу важно бидејќи влијае на нашиот однос кон смртта воопшто. Смртта може да стане предизвик што ни овозможува да го развиеме нашиот целосен потенцијал во постојана потрага да бидеме сѐ што можеме – без никаква надеж дека подоцна ќе станеме подобри ако не се обидеме да ја направиме вистинската работа денес. Во „Браќата Карамазови”, Достоевски, зборувајќи за пеколот, вели дека пеколот може да се изрази со два збора: „Предоцна е!” Само сеќавањето на смртта може да ни дозволи да живееме така што никогаш не треба да се соочиме со тој страшен збор, со таа застрашувачка очигледност: предоцна. Доцна е да се кажат зборовите што можеа да се кажат, предоцна да се направи движење што можеше да ја изрази нашата врска. Тоа не значи дека ништо друго не може да се направи, туку тоа ќе се направи на поинаков начин, по поголема цена, по цена на поголема душевна болка.

Смрт – одвојување од Бога

Кога размислуваме за смртта, не можеме да ја замислиме еднострано – ниту како триумф ниту како тага. Сликата што Бог ни ја дава во Библијата, во Евангелието е посложена. Накратко, Бог не нѐ создал за смрт и уништување. Тој нѐ создаде за вечен живот. Тој нѐ повика на бесмртност – не само на бесмртност во воскресението, туку на бесмртност што не познава смрт. Смртта се јавува како последица на гревот. Се појави затоа што човекот го загуби Бога, се оддалечи од Него и почна да бара начини да постигне сѐ што е надвор од Бога. Човекот се обидел сам да го стекне знаењето што можело да се стекне преку заедницата со знаењето и мудроста Божја. Наместо да живее во блиска заедница со Бога, човекот избрал самодоволност, независност. Еден француски свештеник во своите дела дава можеби добра слика кога вели дека во моментот кога човекот се оддалечил од Бога и почнал да гледа во бесконечноста што се наоѓала пред него, Бог исчезнал за него, и бидејќи Бог е единствениот извор на животот, човекот немал друг избор освен да умре.

Ако се свртиме кон Светото Писмо, можеби ќе нѐ погоди нешто поврзано со судбината на човештвото. Смртта дошла, но не го зграпчила човештвото одеднаш. Без оглед на објективните бројки за животниот век на првите големи библиски поколенија, можеме да видиме дека бројот на нивните денови постепено се намалувал. Има место во Библијата каде што вели дека смртта постепено го победува човештвото. Смртта дошла додека сѐ уште имало моќ да се живее, но од колено на колено на смртни и грешни луѓе, смртта го скратувала човечкиот живот.

Значи, има трагедија во смртта. Од една страна, смртта е чудовишна, смртта не треба да постои. Смртта е последица на нашата загуба на Бога. Меѓутоа, смртта има и друга страна. Бесконечноста на одвојување од Бога, илјадници и илјадници години живот без никаква надеж дека ова одвојување од Бога ќе заврши, би било пострашно од уништувањето на нашиот телесен состав и крајот на овој маѓепсан круг.

Смртта има и друга страна: колку и да ѝ е тесна вратата, таа е единствената врата која ни овозможува да избегаме од маѓепсаниот круг на бесконечноста во нашето одвојување од Бога, од полнотата што ни овозможува да избегаме од создадената бесконечност, во која нема простор, да станеме уште еднаш учесници во божествениот живот, на крајот учесници во божествената природа (2 Пет. 1:4). Затоа, свети апостол Павле можел да каже: „За мене да живеам е Христос, а да умрам е придобивка” (Фил. 1:21), бидејќи живеејќи во телото, јас сум одделен од Христос (2 Кор. 5:6)… А на друго место вели дека за него да умре не значи да се соблече, да го остави привремениот живот. Да се умре, за него, значи да се облече во вечноста (2 Кор. 5:4). Смртта не е крај, туку почеток. Оваа врата се отвора и нѐ пушта во пространството на вечноста, која засекогаш ќе ни била затворена ако смртта не нѐ ослободи од земното ропство.