ДАЛИ БОГ МОЖЕ ДА СЕ ОПРАВДА?
Ајде да направиме две спротивни слики!
Прва слика: сугестивен разговор меѓу Иван Карамазов и неговиот брат Аљоша, за проблемот со злото и болката во светот. „Слушај ме (Аљоша)… Сакам да видам со свои очи, како срната лежи покрај лавот и како закланиот станува да се прегрне со неговиот убиец. Сакам да бидам овде, кога сите одеднаш ќе знаат зошто сето тоа така се случило. Сите религии на земјата се засноваат на оваа желба… Но, сепак има деца. Што ќе правам со нив тогаш?… ? Слушајте, ако треба сите да страдаат за преку страдање да добијат вечна хармонија, зошто тогаш тоа ги допира децата, кажи ми, те молам? Сосема е неразбирливо зошто и тие треба да страдаат… Солидарноста во гревот меѓу луѓето ми е разбирлива… Но, не може да биде таа солидарност и во гревот со децата. Па, ако навистина е оправдано дека и децата се солидарни со татковците за сите нивни злодела, тогаш, се разбира, таа праведност не е од овој свет и не можам да ја разберам“.
Втора слика: Бог кој страда. Во Евангелието според Лука (13: 35-43) пред нашите очи е Христос, Кој страда на Крстот. Тоа нѐ става во ситуација како да сме на Голгота. Христос, Кој е на умирање е опкружен со толпа. Таму се присутни пет категории на луѓе. Сите Му се потсмеваат, сите. Духовните и световните водачи – свештеничките и народните водачи Го прекоруваат дека глумел лажен пророк и чудотворец: „Ги спаси другите, нека се спаси Самиот, ако е Христос Божји, Избраниот!“ Народот ги следи своите водачи во ова: сите Го нагрдуваат Исуса, пцујат, Му викаат. Има и војници. Тие едноставно Го предизвикуваат: „Ако си цар на Евреите, спаси се!“. Му се потсмевал и Пилат пишувајќи тријазичен натпис: „Овој е кралот на Јудејците“. Конечно, така се потсмевал и Гестас, разбојникот од левета страна: „Зарем не си Христос? Спаси се Себе Си и нас!“
Што бара Исус на Крстот и сите тие лакрдии под Крстот? Од спорт? Да ја забавува публиката? Или можеби сето тоа „згодно“ се вклопува во „хармонијата на универзумот“, како што би се изразил Иван Карамазов? Фактот на болка и страдање, од една страна. Фактот на Христовата смрт на крстот, од друга страна. Не го наѕираме ли тука, пред Страдалниот Бог, одговорот на
најсудбоносното прашање на човекот денес: Може ли Бог, со оглед на злото и болката во светот, да се оправда пред нас? Како одговор, Отецот ни го нуди Крстот: „Овој е Мојот возљубен Син“ (Матеј 3: 17). Ако тоа би бил позитивен одговор на предизвикувачкото прашање на човекот, тогаш Самиот Бог одговорил на прашањето за помирување.
Што вели Хегел?
Прашањето за „помирување“ е основна тема на современата филозофска мисла. Едни тврдат дека помирувањето во оваа наша катастрофална реалност дефинитивно е достигнато и дека сега е присутно меѓу нас. Други велат дека нема помирување, тоа е само далечен сон на иднината. Останатите стојат меѓу овие две спротивности. „Помирувањето пристигна и е присутно“, ни докажува познатиот професор по филозофија Фридрих Хегел. „Нема помирување и човекот е екстрадиран до страшна судбина“, тврди друг професор по филозофија, Теодор В. Адорно.
Младиот Хегел во првиот период од неговото мисловно патување, во „Jugendschriften“ се измачува со прашањето како во овој наш повеќераспаднат свет има толку многу „отуѓувања“ и толку „поделби“? Тогаш Хегел беше атеистички наелектризиран, па наивно мислеше дека човекот може да го постигне тоа сам по себе, во еден свет без Бога. Да се признае постоењето на Бог и Неговата семоќ, тоа е предавство на човекот и признание за немоќта на човекот, неточно заклучи неискусното младо и емотивно незрелото момче Хегел.
Поминаа години. Хегел созреал, но се свртел кон пантеизмот. Ако го прашаме сега (1818-1831) како редовен професор по филозофија на Универзитетот во Берлин: Професоре, што мислите за идејата за помирување? – ќе ни го отвори своето добро познато дело „Philosophie der Religion“. Погледнете! ќе ни каже. Апсолутното и минливото, вечното и привременото, среќното и болното целосно се помируваат меѓу себе. А знаете ли каде се помируваат? Во онаа точка од нашата историја, каде што божественото се поврзува со човекот на мистичен начин. Тоа се случува, така што апсолутната Идеја се лишува од сè. Помирувањето е постигнато во Носителот на спасението, во лицето на Исус од Назарет. Така Бог го помири светот со Себе трајно и неотповикливо.
Познато е дека Хегел не трепери над гревот како Киркегор, па сепак ни вели: „Сите од искуство знаете дека човекот сам по себе е грешен и жеден за спасението“. Кој е неговиот грев? Во тоа што, вели Хегел, егоистично и „доброволно се фиксира на себе“. На таков начин, за жал, тој се издвојува од целината („Ganzheit“), се отуѓува и се уништува себе си, иако сè уште останува поканет за своето вечно одредување. Токму во таа точка на отуѓеност и изгубеност се појавува „неговата бескрајна болка за себе“, за вистинското јас. А себе си повторно ќе се најде таму, каде што божественото е поврзано со човечкото. Тоа за нас, историски е посредувано во Исуса Христа. Затоа Христос е Оската и Центарот на сета историја, ја продолжува Хегел својата дискусија. Неговиот Крст и Воскресение се средство за помирување, бидејќи Бог се лишува од сè овде „предавајќи се Себе Си на привременоста, да Си се врати назад кон Себе според тоа предание“. Така, привременоста е убиена, а човекот, целиот човек, е помирен со Бога. Затоа, помирувањето е веќе тука присутно, во нашата историја, како сегашност.
Од она што го кажав, ќе ја заврши Хегел својата презентација, христијанството излегува како апсолутна религија. Во себе го содржи она, што другите религии го очекуваат од иднината. Секое „отуѓување“ и секое „одвојување“ е укинато. Ние веќе ја живееме бескрајно присутната есхатологија. За ваквата присутна есхатологија, како веќе овде и сега дефинитивно реализирна иднина, ќе зборува еден век подоцна професорот по Свето Писма во Кембриџ, Ц. Х. Дод (C. H. Dodd). Истото ќе го кажат и протестантските теолози: Бултман, Алтхаус, Е. Брунер, Гогартен и други. А. К. Барт, во оваа смисла, во 1922 година, веќе ќе напише: „Христијанството, кое не е целосно, апсолутно и без исклучок есхатологија, апсолутно и без исклучок нема ништо со Христос“.
Фала ти професоре, да му речеме на Хегел, што сте толку оптимистички изразени за помирување! Дозволете ни да се спротивставиме: целосното помирување сè уште не е тука. Ние лично треба да се потрудиме да се помириме со Бога. Зарем би можеле помирувањето со Бога така лесно да го купиме, како бананите во овоштарница или весник во киоск! Но, тоа се стекнува индивидуално, како тешко заработените плати на рударот. „Зрното мора да падне во земја и да умре“ за да вроди со плод. „Патот е стрмен и тесен“ до целта. Христијанството не е филозофија, која би можела да се изведе од апсолутната Идеја. Тоа не е дури ни теологијата. Христијанството е живот според Духот во Христа со Отецот. Точно е дека животот ни дојде преку Крстот Христов. И затоа Крстот не е минлив момент, кој погодно му служи на Бога да биде лишен од нешто. Христос на Крстот навистина умира за нас.
Што вели Адорно?
Учениците на Хегел тргнале во спротивни насоки во толкувањето на помирувањето. Десничарите со Мархејнеке останале со учителот: помирувањето стигна и тоа е присутно. Левичарите со Фоербах и Маркс, прво, ја отфрлаат сегашноста на помирување. Сегашноста е тотално непомирена, лажна, неслободна. Изгледа како помирувањето да се случило само во главата на Хегел, никако во реалноста. Второ, тие го отфрлаат верувањето на Хегел дека христијанската вера би имала позитивна улога во надминувањето на сите човечки отуѓувања.
Ние добро знаеме. Таа левица денес води. Треба да сметате на тоа и да ги земете доста сериозно. Како, всушност, да им дадеме соодветен и точен одговор и на кој начин? Но, пред да тргнеме кон теолошки одговор, да се соочиме накусо со науката на Теодор В. Адорно, од франкфуртскиот круг на филозофи. Што ни кажува тој, како Хегелов антипод за помирувањето?
Можеби во поновата историја на духот, никој толку жолчно и толку дрско не дискутирал за отсуството на помирување како Адорно. Во својата книга „Negative Dialektik“ (1966) најпрво силно го нагласува катастрофалниот карактер на нашата историја. Зарем, по сите ужаси на еден Аушвиц – од Втората Светска војна – сè уште зборуваме за некаква позитивност на нашата загуба?, – цинично ни дофрла. Зарем тоа не би било неправда до срж кон паднатите жртви на логорот? А би бил тежок потсмев, ако од нивната судбина сакаме да извлечеме некоја смисла и да се обидеме да ја протолкуваме со некои трансцендентни мотиви. Можеби овде Адорно мисли на христијанските изрази: „Волја Божја“, „Божјо допуштање“?
Затоа против Хегел децидно вели: Тоа потполно помирување преку Духот среде овој навистина антагонистички свет, е само тврдење без никаква основа. Мазниот филозофски систем без никакви недостатоци не е исто што и извршеното помирување.
Но, Адорно изразува и длабок копнеж кон нешто друго, настрана нашето живеење. Тој изразува надеж дека е можно помирување. За него е незамисливо дека смртта е она нешто последно или дека очајанието може да биде последен човечки егзистенционализам. Слично зборува и Макс Хоркхајмер, кој заедно со Адорно ја објавуваат книгата „Dialektik der Aufklärung“. Мислата на Адорно нѐ охрабрува. Значи, сè уште има барем тенка нитка за дијалог меѓу модерната филозофска мисла и христијанската теологија.
Нашата света и тешка задача е нова форма на одврзување и разрешување, исполнета до врвот со христијанска мистерија, да се толкува, така што не само да се разбере универзално-историскиот аспект на помирувањето преку Крстот и Воскресението, туку горчливото искуство на болка и страдање во нашата историја навистина да се разбира и да се носи крајно сериозно. Во спротивно, постои опасност многумина со Иван Карамазов „да го вратат билетот“ за животот. „Го правам тоа, Алјоша, не дека не го признавам Бога, туку само понизно Му го враќам билетот.“
Што вели Молтман?
На вратата од храмот во Делфи било напишано: „ϒνῶθι σεαυτόν“ – „запознај се самиот себе! Со ова се сакало да се каже: „Влези во себе и препушти Му се на Бога, во чиј храм влегуваш, да ти каже дека си само човек, дека не си Бог или еднаков на Бога“. И тоа е навистина првото нешто што човек го сфаќа кога ќе почне да размислува за себе: Јас не сум Бог. Јас сум привремен. Јас сум некој, со кој се располагало, а никој да не ме прашал. Јас станувам виновник. Јас страдам. Зависам од многу работи, со кои не можам да управувам како што јас би сакал.
Врз основа на сите свои искуства, човекот отсекогаш ја градел со разум идејата за еден Бог, чии својства се состојат во фактот дека Бог е „различен“ отколку човекот и неговиот свет. Бог не е привремен, Он е неизмерен, вечен. Бог не е зависен, Он е независен и суверен. Бог нема кривица, Он е совршен и свет. Бог не страда и не е во мизерни околности, Он е без страдања и болки. Накусо: Бог е „различен“. Неизмерно ја надминува камплицираноста на светот и неговата историја. Он е апсолутен носечки фундамент на сè што постои.
Со такви карактеристики означена е филозофската слика за Бог од Елините, преку неоплатонизмот и средновековната схоластика, сѐ до денес. Овие размислувања се точни и не можат целосно да се заменат со ништо. Но, со фактот дека Бог постои, помирувањето сè уште не е постигнато. Денеска повеќе од сѐ ни е потребен „поинаков“ Бог, а не повеќе „Бог на филозофите“. Ни треба нашиот Бог, Бог на Библијата, Кој живее и Кој се жртвува за нас.
Едно од најтешките прашања што ги потресува срцата денес, а кое се појави врз основа на таква правилна филозофска слика за Бога, е таканаречениот „проблем на теодицејата“. Тука се работи токму за нашето судбоносно прашање: Може ли Бог, со оглед на злото и болката во светот, особено кога страдаат деца и невини луѓе, да се оправда пред оваа наша историја? Ако на ова прашање теологијата може позитивно да одговори на прашањето со „ДА“, тогаш ние сме одговориле на најтешкото прашање, на прашањето за помирувањето.
Денес тоа е толку егзистенцијално прашање, така што многумина одвраќа од Бога и од Црквата, бидејќи задоволителниот одговор едвај можат да го воочат. Толку многу си заминуваат бучно со протест, или тивко резигнирани, а во секој случај потресени и огорчени. Големите теолози на нашето време, како што се Балтасар, Јунгел, Леман, Молтман и други, истакнуваат дека христијанската вера во Бог го содржи точниот одговор на тој „проблем на теодицејата“. Секако, тоа не значи дека одговорот е едноставен и дека е лесно да се изговори. Генерално можеме да го опишеме вака: „Бог го оправдува човекот преку Својот Крст на Својот Син наспроти злото и болката во светот!“.
Важно е да се зборува за овие тајни со внимателност. Токму таква внимателност недостасува кај Молтман во неговото дело „Der gekreuzigte Gott“ – „Распнатиот Бог“ (1972). Сепак, тој покажува добра насока во која треба да се оди, иако (штета!) самиот заталкал во најважните точки.
Ако, како Молтман, ја пречекориме границата поставена за човекот од природата, ако си го обликуваме Бог на таков начин, што ќе го идентификуваме со човекот кој сепак за Молтман е само случајна творба, тогаш на хоризонтот не ни се покажува никакво помирување, но, напротив, ни се прикажува демонската реалност на злото и болката. Во крајна линија, според книгата на Молтман, Бог и сиот тој негативен материјал на светот толку многу меѓусебно стануваат испреплетени, така што Бог повеќе не може да биде Бог, освен да биде така поистоветен со злото и страдањето. Болката и сето зло во светот, во таа смисла, постануваат метафизички речиси неопходни, да би можела Божјата историја да се изврши.
Во истата смисла, славниот Дитрих Бонхофер му пишал на пријател од концентрационен логор (16 јули 1944): „Библијата го упатува човекот на Божјата помош во страдањето; само Бог, Кој е трпелив, може да помогне. Затоа можеме да речеме дека, спомнатиот развој кон зрелоста на светот ја отстранува погрешната претстава за Бога и го ослободува погледот на библискиот Бог, кој и покрај својата немоќ во светот добива моќ и простор“.
Молтман ги гледа своите изреки за Долготрпеливиот Бог, Кој страда, сумирани во една епизода, која ни ја донесува еден преживеан од концентрациониот логор Аушвиц, Визел, во својата книгата „Ноќ“ (1969):
„Луѓето од СС единицата обесија и две возрасни лица Евреи пред насобраните затвореници во логорот, како и едно младо момче. Возрасните брзо издивнаа, но смртната борба на младото момче траеше околу половина час.
– Каде е Бог? Каде е Он? праша еден кој стоеше до мене свртен со грбот.
Кога по долго време младиот човек сѐ уште се мачеше на јажето, го слушнав тој човек повторно како плаче и воздивнува:
– Каде е сега Бог?
И слушнав глас во мене кој му одговори!
– Каде е Он? Па таму е Он. . . Ене Го таму, Он виси на бесилката…“
Самиот Молтман повторно го продлабочува тој одговор. Не само што Бог беше во Аушвиц, туку и Аушвиц бил во Бога. И вака продолжува да го коментира тоа размислување на Визел:
„Секој друг одговор би бил богохулење. На прашањето за оваа болка не можеме да дадеме никаков друг христијански одговор. Зборувајќи тука за еден Бог кој не може да трпи, тогаш од Бога би направиле демон. Зборувајќи тука за еден апсолутен Бог, ние би го направиле Бог ништожен, Кој сѐ уништува. Зборувајќи тука за еден рамнодушен Бог, тоа би значело да се осудат луѓето на рамнодушност“.
Нема сомнеж, Јирген Молтман сосема со право гледа дека „тројната теологија на Крстот“ е единствениот христијански одговор на „проблемот на теодицејата“. Сепак, не смееме тој одговор да го туркаме до крајност, како што прави тој.
Да завршиме со извештајот на Лука, кој го изнесовме на почетокот!
„А старешините се ругаа, велејќи: „Други спаси! Нека се спаси Самиот Себе Си, ако е Он Христос, Божји Избраник!“ (Лука 23: 35). Кога би слегол од Крстот, Христовата мисија на земјата ќе беше среќно завршена. Но, тоа би ја уништило Божјата претстава за Себе, која Христос сака да ни ја открие. Еврејските првенци имаа поинаква слика за Бога. За нив, Он е моќен Бог кој ги брани Своите права. Напротив, Христос умира од љубов за да ни го претстави вистинскиот Бог, Бог кој целосно ни се дава Себе Си во Неговиот Син – Исус Христос. Тука е, без сомневање, отворот во тајната на Бога, Кој го помирува светот со Себе. А тоа помирување е поинакво, отколку што очекуваа еврејските првенци или, да речеме, Бубер, кога на прашањето зошто не постанува христијанин, тој одговорил иронично, гледајќи во градот Ерусалим низ отворен прозорец: „Затоа што сѐ е исто како порано!“.
Дисмас, разбојникот од десната страна, спротивно од еврејските првенци, многу брзо доаѓа до познавање на вистината. Лука го става во центарот на настаните. Затоа тоа е една од најважните страници во Евангелието според Лука. Преку патоказот на крстот, Дисмас Го гледал и Го доживеал Исус. Преку ова урлање на толпата сфатил дека Исус навистина е „поинаков“ од сите други луѓе. Во Исус, како во огледало, тој се сфатил себе си и својот неуспешен живот. „Какви сме ние другите?“, прашува Дисмас. „Ние сме злосторници. Он е невин“. Така Вистината одеднаш дошла до својата слава.
„Зарем не се плашиш од Бога и ти, кој си под иста осуда?“, го прекорува тој својот колега од левата страна. Еве, тука меѓу нас е човек, кој не живее од омраза како ние. Он мора да е нешто големо. Он е апсолутно супериорен. Он е навистина Царот. Значи, Христос го покажал Божјото лице на неспоредлив начин на Крстот. И Дисмас пријателски Го замолува:
„Господи, сети се на мене“… Никогаш во Неговиот живот, Исуса не го ословуваа вака пријателски.
„Сети се на мене кога ќе дојдеш во Твоето царство!“ Тој не вели „спаси ме!“. Наместо тоа, тој вели „сети се на мене“. Така се вели на пријател. Сети се на мене кога наскоро навистина ќе се прославиш како Цар! Тука ни се открива вистинското лице на Бога, преку екстремната доверба на Крстот.
Исус му одговара со истото пријателство:
„Вистина ти велам: денес ќе бидеш со Мене во рајот!“ Те земам со Себе. Ова е кулминацијата на Евангелието според Лука. Тој пропаднат човек толку брзо ја најде полнотата на спасението.
Да, тоа е новото лице на Бога! Во тоа лице се загледал и големиот Мартин Лутер Кинг, кога непосредно пред неговата насилна смрт изјавил: „Значи, ако ги користите и сите насилства на земјата врз нас (црнците), нема да престанеме да ве сакаме!“
А ние? Ние уште имаме и образ да Го повикаме Господа, заедно со Иван Карамазов да ни се оправда за злото и болката во светот? Ние сме глуви. Низ заглушувачката врева од нашите страсти не го распознаваме говорот на нашиот Цар од Крстот. А тоа е говор на најверниот Пријател:
– Те бакнав пострасно, отколку што ти ја бакна твојата нечистотија!
– во моето прободено срце, имам поголема моќ на простување од тебе, кој имаш моќ да правиш грешки!
– дај ми ги своите гревови веќе еднаш, за да можам да ти простам!
– дај ми ги твоите гревови за да ги излечам!
– дај ми ги твоите способности, да ги развијам!
– дај ми ги твоите грижи, да ги отфрлам!
– дај ми ги твоите желби, да ги остварам!
– дај ми ги твоите маки и тешкотии, да ги олеснам!
– дај ми ги твоите болки, за да те научам како да ги прифатиш со раширени раце!
– верувајте ми, Јас имам искуство!
– Јас сум твој верен пријател!
– затоа висам на тоа дрво на срамот и умирам за тебе. (Според А. Куртоа)
Автор на тексот: Ivan Fuček
Објавено во:
Obnovljeni život: časopis za filozofiju i religijske znanonosti, vol. 33, no. 5,. 1978
Превод: протоереј Златко Ангелески
Source: https://blagovesti.wordpress.com/2023/01/28/%D0%B4%D0%BB%D0%B8-%D0%B1%D0%BE%D0%B3-%D0%BC%D0%BE%D0%B6%D0%B5-%D0%B4%D0%B0-%D1%81%D0%B5-%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%B4%D0%B0/
